Stanley Kubrick là một trong các nhà làm phim vĩ đại nhất của thế giới. Phong cách đột phá và khác biệt luôn song hành với từng thước phim của ông như một sự đóng dấu không thể lẫn vào đâu được. Tác phẩm cuối cùng của ông, Eyes Wide Shut là một đoạn vĩ thanh cho cả sự nghiệp và cuộc đời của Stanley Kubrick. Một lễ hội lớn của các biểu tượng và khái niệm trong phong cách của Kubrick cùng hội họp với nhau và ôn lại những gì tinh tuý nhất trong con người đạo diễn. Và tất nhiên, các tác phẩm vĩ đại nhất của Kubrick thì đều vấp phải phản ứng trái chiều của giới phê bình khi vừa ra mắt.
Sở dĩ gọi Eyes Wide Shut là đoạn vĩ thanh cho cả cuộc đời và sự nghiệp Stanley Kubrick là bởi vì ông đã qua đời ngay sau khi nộp bản phim mà chưa kịp chứng kiến nó đến ngày phát hành. Trong khoảng thời gian đó, hàng loạt các tác động từ phía nhà sản xuất cùng phía kiểm duyệt thêm vào khiến cho giới mộ điệu nghi ngại về tính nguyên bản của một bộ phim. Ngoài ra, việc thời điểm qua đời của Kubrick cũng làm nảy sinh nhiều đồn đoán về việc bộ phim chưa được hoàn thiện khi được đem ra công chiếu.
Tuy nhiên, cũng giống như rượu vang để càng lâu uống càng ngon, càng theo thời gian các mối nghi ngại càng bị dẹp đi và tất cả mọi người đều thống nhất rằng Eyes Wide Shut là một tuyệt tác nghệ thuật và xứng đáng được để trong lồng kính trưng bày của những bảo vật quan trọng nhất.
Bộ phim không phải là một dự án trôi chảy của Stanley Kubrick. Vị đạo diễn người Mỹ đã suy ngẫm và chiêm nghiệm về mối quan hệ trong hôn nhân từ những năm đầu của sự nghiệp cho đến khi tiếp cận với nguyên bản cuốn sách Dream Story của Arthur Schnitzler vào năm 1971 và quyết định mua bản quyền để chuyển thể ngay. Trong khoảng 30 năm giữ bản quyền của Dream Story trong tay, Kubrick đã hình thành những chất liệu cơ bản để thành tựu nên câu chuyện của Eyes Wide Shut.
Phong cách thường thấy của Stanley Kubrick là sự trải nghiệm trong thế giới của phi hiện thực. Các thước phim của ông như một lăng kính soi vào các tầng sâu của ý thức con người và vượt qua những gianh giới mà hiện thực tạo nên. Trong đó, thế giới đằng sau khung hình là một giấc mơ mà khán giả được mời vào quan sát và làm một phần trong đó. Kubrick từng nói trước đó: “Cách làm phim hiện thực giờ đã hết thú vị đối với tôi. Hiện nay tôi thích tập trung vào những đề tài huyền ảo và phi thực hơn. Các câu truyện cổ, giai thoại kì ảo với tôi còn nhiều tính thực hơn cả thực tại ngoài đời. Chẳng qua chúng chỉ là cách điệu đi thôi.”
Hiện thực và phi thực luôn tìm cách đổi chỗ cho nhau trong phim của Kubrick. Sự đổi chỗ này được thông báo qua âm nhạc hoặc theo cách khác. Trong Path of Glory năm 1957, khi người lính chiến hào bị gửi đến vùng trung lập, ta nghe thấy nhạc nền là tiếng trống dập dồn. Sau đó, đến lúc người lính này bị xử tử rồi tiếng trống lại vang lên thì khán giả mới nhận ra âm thanh này xuất phát từ một người đánh trống trong bối cảnh phim lúc đó. Trong A Clockwork Orange, nhân vật chính Alex vừa là người kể chuyện, vừa là trung tâm của câu chuyện. Anh ta vừa là người quan sát, vừa là người bị quan sát. Trong Eyes Wide Shut, nửa đầu của phim gần như không có nhạc nền mà chỉ có âm thanh thực sự có trong bối cảnh. Nhưng kể từ sau buổi đêm ở toà dinh thự, âm thanh piano của Nightingale nổi lên liên tục trong mọi không gian mà Bill đi qua, giống như là dấu ấn của thực tại khác vang vọng lại trong tiềm thức của Bill.
Bằng cách này, Kubrick đảm bảo thế giới phi hiện thực sẽ luôn tồn tại trong phim của mình. Một bộ phim phải có đủ sự thuyết phục bằng tính thực nhưng cũng phải đủ trừu tượng để âm thanh của phần phi thực vang vọng lại được trong tiềm thức người xem. Trong phim, thời gian trôi qua nhanh hơn, cá tính con người sắc nét hơn. Đó là bởi chúng ta bị đóng khung trong góc nhìn qua lăng kính của người kể chuyện, mà ở đây chính là đạo diễn. Cũng tương tự như vậy, khi ta là người kể chuyện, các ý niệm và ký ức trở nên sắc nét và chân xác hơn. Bởi câu chuyện được lọc qua lăng kính của chúng ta trước rồi mới bước ra với thế giới bên ngoài.
Trong Eyes Wide Shut, chúng ta nhìn câu chuyện qua lăng kính của Dr.Bill Harford. Trong đó có 2 hiện thực tách biệt. Một hiện thực là cuộc sống hàng ngày trong không khí giáng sinh ở New York. Không khí ấm áp của đèn led và các gam màu nóng, cơ bản tràn ngập khắp mọi người. Bill là một bác sĩ ngoại khoa danh tiếng sống cùng cô vợ đẹp và một đứa con gái xinh xắn. Hiện thực kia xuất hiện khi Bill nghe được từ miệng vợ mình rằng cô có những ẩn ức và ham muốn nhục dục với một gã đàn ông khác. Từ đây, Bill phát sinh ra những ham muốn khác về thực tại mạnh mẽ, quyết liệt nhưng quyến rũ và phiêu lưu hơn. Nơi những sắc màu cầu vồng rực rỡ của giáng sinh hoàn toàn biến mất và thay vào đó là toà dinh thựu biệt lập lạnh lẽo và những tín đồ kì quái của tình dục.
Theo lời bật mí của người bạn học cùng trường Y giờ đang làm nghệ sĩ piano, Bill giả trang và trà trộn vào buỗi lễ kín trong toà dinh thự. Mọi thứ ở đây đúng hệt với ước muốn của anh: đen tối, nhưng đẹp đẽ và tràn đầy bí ẩn. Các cô gái đeo mặt nạ với thân hình hoàn toàn loã thể từ trên cổ xuống, thực hiện những bước đi nõn nà rồi làm tình không thương tiếc với các khách mời của buổi lễ kín. Tuy nhiên, Bill còn chưa kịp hoà nhập vào với đám đông tín đồ thì đã bị phát hiện và kéo ra ngoài trước sự phán xử của giáo chủ vận áo trùm đỏ. Bản nhạc piano cung trầm nổi lên như đánh từng nốt vào sự hoang mang của Bill.
Khi đêm chuyển sang ngày, Bill quay lại toà biệt thự để đi tìm câu trả lời cho các thắc mắc của mình. Tiếng đàn tối qua lại vang lên nhưng lần này Bill không nghe thấy. Chỉ có khán giả, những người ngồi ngoài lăng kính của anh mới cảm nhận được. Một người đàn ông già tuổi ra đón tiếp anh với thái độ lạnh nhạt và một tờ giấy cảnh cáo đừng cố bén mảng đến đây lần nữa.
Những người trong giáo phái đó ở một tầng lớp khác Bill. Họ là những người nắm trong tay quyền lực chi phối phần còn lại của thế giới. Những người có đủ khả năng và tiềm lực để phóng vượt khỏi hiện thực tầm thường và tự tạo cho mình một hiện thực mới. Cũng không hề lạ khi toà dinh thự mà Kubrick chọn để quay buổi lễ kín chính là toà biệt thự cổ của họ nhà Rothschild, một thế lực được cho là lớn mạnh nhất trong các dòng họ quý tộc trên thế giới.
Người như Bill sẽ mãi mãi không thể chen chân vào thế giới đó. Dù có lúc anh tưởng là mình đã làm được. Ziegler luôn hào phóng và tiếp đãi anh rất tử tế nhưng đó là với thái độ của kẻ bề trên, kẻ ban ơn chứ không phải là bạn bè đồng đẳng thực sự. Điều đó bộc lộ rõ nhất khi ông cố cảnh báo Billl: “Anh có biết những người đó là ai không? Không phải dạng tầm thường đâu. Nếu tôi mà nói ra ở đây – mà tôi cũng chẳng nói đâu – thì anh có mà mất ngủ đấy.” Đó là những người có thể đem sinh mạng và cuộc sống của Bill và Nightingale ra làm con dối để chơi đùa, hay ngủ với những người phụ nữ như Mandy và Domino rồi giết bỏ không thương xót.
Có thể nhiều người sẽ thắc mắc vì sao 1 diễn viên chuyên mảng hành động như Tom Cruise lại được cast vào bộ phim như Eyes Wide Shut. Về phần Tom, thật dễ hiểu vì bất kỳ diễn viên nào cũng sẽ sẵn sàng đánh đổi để được hợp tác cùng một đạo diễn như Stanley Kubrick. Đặc biệt với tính cách khoe khoang nổi tiếng của mình, Tom sẽ không thể không tận dụng cơ hội này để làm “sang” thêm lý lịch sự nghiệp. Thậm chí anh còn đi kể với mọi người rằng mình đã bị đau bao tử vì cảm xúc bùng cháy quá mạnh khi đang diễn.
Với Kubrick thì khác. Ông hiểu là Tom Cruise sẽ chỉ diễn như Tom Cruise trong mọi hoàn cảnh trong mọi bộ phim. Nhưng trong phim này, Dr.Bill giống như một phiên bản khác kém toàn vẹn hơn so với cuộc đời thật của Tom (ngoài đời Tom Cruise khi đó cũng đang kết hôn với Nicole Kidman, người đóng vai vợ của Bill trong phim), và anh ta đang cố thoát ra khỏi xiềng xích hiện thực của mình bằng việc tìm đến một hiện thực khác, nơi bản thân là một ai đó giống… Tom Cruise, được tiếp cận với cả sự phù hoa lẫn truỵ lạc của thế giới thượng lưu. Ngoài đời, Tom cũng là thành viên chủ chốt của một giáo phái giành cho tầng lớp hạng A ở Hollywood. Nhưng cái gì cũng có cái giá của nó. Giấc mơ có hào phóng đến mấy thì nó vẫn sẽ gửi hoá đơn đến cho bạn, sự hy sinh vẫn là bắt buộc. Bill may mắn kịp tỉnh ngộ và thoát ra, ngờ đó gia đình anh được an toàn. Còn như Domino, cô nhấn chìm mình vào thế giới của buông thả và tình dục quá độ để cuối cùng nhận kết cục là một tấm phiếu xét nhiệm dương tính HIV. Nhưng gì của thực tại khác sẽ không tồn tại ở thế giới thực.
Bill thích tỏ ra nghĩa hiệp với những người phụ nữ xa lạ và luôn luôn lấy tấm thẻ bác sĩ của mình ra để giới thiệu như thể mình là một đặc vụ có thân phận quan trọng
Nửa đầu của phim gần như không có nhạc nền mà chỉ có âm thanh thực sự có trong bối cảnh. Nhưng kể từ sau buổi đêm ở toà dinh thự, âm thanh piano của Nightingale nổi lên liên tục trong mọi không gian mà Bill đi qua, giống như là dấu ấn của thực tại khác vang vọng lại trong tiềm thức của Bill.
Hiện thực thứ 2 của Bill giống với một bộ phim. Trong đó, Bill là khán giả. Còn thế giới trong đó chính là bộ phim. Các giáo đồ và những cô gái khoả thân là các diễn viên. Ziegler đã tiết lộ, hay cố thuyết phục Tom rằng tất cả những gì anh chứng kiến trong toà dinh thự chỉ là một màn dàn dựng. Không có màn phán xử nào hết, không có cô gái nào phải hy sinh hết, tất cả chỉ tạo ra như một hiệu ứng để khiến Bill cảm thấy sợ và tránh xa. Cô gái đó có phải là Mandy hay không? Số phận Nightingale như thế nào? Bill không thể biết được do anh không thuộc về thế giới quý tộc đó. Cũng như Eyes Wide Shut thuộc về một hiện thực khác, một thế giới khác nằm ngoài mọi quy luật về logic cũng như lý lẽ nơi khán giả sẽ không bao giờ có được câu trả lời cuối cùng.
Tấm poster quảng bá của bộ phim là hình ảnh một nụ hôn gượng gạo của 2 nhân vật chính trong đó người vợ – Alice thể hiện ý chí muốn vượt ra khỏi thực tại bằng ánh nhìn xuyên qua tấm gương. Alice cũng là tên của nhân vật chính trong tiểu thuyết Through a looking glass của Lewis Carroll
Cũng như 2001: A Space Odyssey, tác phẩm này của Kubrick là một tập hợp của hàng loạt các biểu tượng và ý nghĩa khó lý giải, để lại trong khán giả một dãy vô tận các thắc mắc và băn khoăn. Cả bộ phim là một văn bản mở mà các người quan sát, khán giả phải tự tìm ra cách hiểu và lý giải cho riêng mình. “Các vị cứ tự do đặt giả thuyết và tìm cách giải thích cho riêng mình. Cứ một giả thuyết được đặt ra là một bằng chứng cho việc bộ phim đã lôi kéo thành công khán giả vào câu chuyện. Tôi sẽ không bao giờ nói ra dù chỉ là một lời giải thích cho 2001. Nếu không, hoặc là bạn sẽ cảm thấy bị bó buộc, hoặc là sẽ không hài lòng.” – Kubrick từng nói.
Sẽ không có câu trả lời nào cho bí ẩn mà bộ phim đã đặt ra vì Kubrick ngay từ đầu đã không có ý định đó. Ông từ chối làm người trả lời mà nhường điều đó cho khán giả. Tuy nhiên, dù không giải thích gì cho bộ phim, nhưng với cuốn sách nguyên gốc của Schnitzler, Kubrick đã nói: “Cuốn sách đặt ra sự đối lập giữa cuộc phiêu lưu có thật của người chồng và cuộc phiêu lưu trong tưởng tượng của người vợ. Câu hỏi chính ở đây là: Liệu có gì khác biệt giữa mơ về một trải nghiệm nhục dục xấu xa và thực tế trải nghiệm nó?”. Khán giả có thể coi đây là cuộn dây chỉ đường trong mê cung của Eyes Wide Shut, nhưng cũng có thể bỏ qua nó và tự cho mình một cách hiểu khác. Dù gì, mọi thứ trên đời này đều được thông qua lăng kính của riêng mỗi người và có tìm được đến chân cầu vồng hay không, thì đều tuỳ vào từng lăng kính đó.
Bài viết có tham khảo từ The end of the rainbow của Mitrailleuse