Ida là một bộ phim đơn giản đến kỳ lạ. Tiết tấu chậm rãi, cảnh quay đầy chất thơ nhưng vô cùng ám ảnh. Sức nặng của bộ phim được truyền tải đến người xem qua từng khung hình một, lật giở dần dần bí mật của sự tìm kiếm: tìm kiếm câu chuyện, tìm kiếm sự thật và tìm kiếm bản thể. Đạo diễn gốc Ba Lan Pawel Pawlikowski, người được biết đến nhiều với bộ phim My summer of Love (2004), đã mang đến cho chúng ta một trải nghiệm tuyệt vời với chủ đề hậu chiến tranh thế giới thứ 2 tại Ba Lan tưởng chừng như không còn xa lạ. Ida là một cái tên nữa góp mặt trong danh sách những phim độc lập phải xem của năm 2014.
Dùng hai tông màu đen trắng để biểu đạt, bộ phim hành trình đi xuyên Ba Lan của một nữ tu 18 tuổi sắp nhận lễ thụ phong để ở lại mãi mãi trong tu viện cùng với người dì từng là công tố viên, chứa đầy những ẩn ức về quá khứ đau thương của dân tộc và con người Ba Lan. Anna (Agata Trzebuchowska), một nữ tu mồ côi từ bé, được khuyến khích liên lạc với người thân duy nhất là dì Wanda (Agata Kulesza), cựu công tố viên theo trường phái chống chủ nghĩa xã hội. Wanda một hình ảnh hoàn toàn đối lập với Anna ngoan đạo, bà nghiện rượu, hoang đàng và phức tạp. Lúc này, Wanda tiết lộ cho Anna biết tên thật của cô là Ida, là người Do Thái và bố mẹ cô đã chết trong chiến tranh. Sau đó, hai người họ, hai tính cách khác biệt, một cặp đôi lệch pha cùng nhau bước vào cuộc hành trình đi xuyên về quá khứ, lột tả thực tại với mục đích tìm kiếm nơi chôn cất bố mẹ Ida. Những bí mật được tiết lộ, Wanda sau một cuộc đời do dự đã dám trở về và tìm kiếm sự thật, Ida hiểu hơn về cuộc sống, về bản thể, và về đức tin của mình qua cuộc gặp gỡ với Lis, một nhạc công Saxophone, chơi những bài của John Coltrane – một nghệ sĩ nhạc Jazz nổi tiếng người Mỹ.
Người Do Thái và chủ nghĩa Phát Xít, người dân và chủ nghĩa xã hội dưới thời Stalin, những đề tài chưa bao giờ ngừng ám ảnh trong suốt chiều dài lịch sử từ những năm thế chiến đến tận bây giờ. Một người nông dân Ba Lan giúp bố mẹ Ida lẩn trốn đã giết họ vì sợ hãi. Một công tố viên dưới chế độ cộng sản sẵn sàng phán xét người khác và đôi khi buộc họ tội chết dù thực sự họ vô tội. Suốt hành trình, Wanda day dứt tìm về đứa con trai thất lạc, tìm về quá khứ đau buồn của mình. Không kể lể, không cần những thước phim hồi tưởng, quá khứ u ám của Wanda cộng hưởng với sự buông thả bên những chai rượu và tình dục của bà ở hiện tại đã tạo nên một cái nhìn đầy ám ảnh về lịch sử. Những người dân bà gặp và trò chuyện cùng đều chất chứa quá nhiều bi thương từ quá khứ của dân tộc, đến nỗi đa phần họ giấu mình trong những câu nói ngắn, cộc lốc và thiếu thiện chí. Bối cảnh phim được đặt vào năm 1962, chiến tranh chưa lùi xa, chủ nghĩa xã hội vẫn đang tồn tại. Tồn tại trong một xã hội bị đè nặng bởi tổn thương,Wanda đã trốn tránh mãi cho đến khi không còn mong muốn sống nữa, bà mới dám đối diện với sự thật – điều mà nữ tu Ida, cô gái sống cả đời trong tu viện lần đầu tiên được chứng kiến.
Wanda từng hỏi Ida rằng “Giả như con đi ra đời và phát hiện ra chẳng có Chúa nào cả thì sao?” Câu hỏi ấy chính là sự thử thách đức tin của Anna/Ida trước khi tuyện thệ trước Chúa. Cảnh mở màn bộ phim, Anna cùng những sơ khác đặt bức tượng Chúa trước sân tu viện, đó thực sự là một cảnh quay đắt giá, nó thể hiện Đức Tin của những người tu hành vào con đường của mình. Khuôn mặt Ida luôn không có bất cứ biểu cảm nào, đó là khuôn mặt an phận, chấp nhận và tin tưởng vào số phận được sắp đặt sẵn cho mình. Cô không nói lên mong muốn, cô không đi theo ham muốn, cô không tự vấn bản thể. Mọi thứ trước mặt Ida: cuộc sống hoang đàng của Wanda, lời tán tỉnh của anh chàng nhạc công Lis, việc cô đi tìm hài cốt bố mẹ mình, chứng kiến những con người mệt mỏi… khi Ida dần nhập tâm, lúc ấy cuộc sống đa diện mới trải ra trước mặt.
Khi trở lại thư viện, vẫn khuôn mặt không bộc lộ cảm xúc đó, trong cảnh quay những nữ tu nằm xấp trên nền đất hướng về phía Chúa, đôi mắt của Ida mở ra để lộ ra điều gì đó chưa cam lòng, chưa thực sự tin mình sẵn sàng đọc lời khấn thệ hiến trọn thân xác mình cho Chúa. Cảnh quay đó, như nhiều cảnh quay khác, con người được đặt ở vị trí thấp so với khoảng trống bao la trên khung hình, tạo cho ta cảm giác trống rỗng,mang cho ta hình dung về một xã hội đè nén con người, khiến con người hoang mang, khiến cá nhân trở nên bị vùi lấp và nhỏ bé. Đa phần các bộ phim thông thường sẽ dùng camera để tạo ra những khung hình liên kết với nhau nhằm kể câu chuyện, ít có bộ phim nào ngược lại, dùng camera để tạo câu chuyện cho từng khung hình như Ida đã làm được. Mỗi khung hình có sức nặng, có cá tính và sự ám ảnh của riêng nó, lại nhờ hai tông màu đen trắng, sự tương phản được tôn cao, nhấn mạnh và trở nên sắc nét hơn rất nhiều.
Sự tài tình của người quay phim được thể hiện tối đa qua vỏn vẹn 82 phút phim đen trắng. Tỉ lệ khung hình 4:3 mặc dù từ lâu đã không còn được nhiều người sử dụng, nhưng đạo diễn Pawel Pawlikowski với ngụ ý riêng của ông về sự kiệm lời và chi tiết đã sử dụng nó để mạch chuyển tự diễn ra, tự đi đến hồi kết, tự mỗi nhân vật tìm thấy mình, tự con người Ba Lan lột tả được chân thực đất nước mình trong bối cảnh xã hội như vậy. Tất nhiên, không thể không kể đến khả năng hóa thân tuyệt vời vào nhân vật của Agata Kulesza và Agata Trzebuchowska. Những vai diễn tưởng như đơn giản, ít thoại thực ra lại cần sự tinh tế và khả năng truyền đạt cảm xúc sâu sắc. Ở Wanda ta thấy sự tổn thưởng, nỗi đau được giấu kín qua vẻ ngoài tưởng như hưởng thụ quá đà cuộc sống, mạnh mẽ và từng trải, cái kết cho bà không thể hợp lý hơn. Ida ngược lại, ít nói, ngay cả khi nghe tin bố mẹ đã chết trong chiến tranh cô cũng không biểu cảm gì, đó là một trái tim thuộc về Chúa, cô chỉ đang đi chứng kiến cuộc đời thực sự ra sao, niềm tin của cô mãnh liệt là vậy. Nhờ đôi mắt có thần, khuôn mặt đầy ám ảnh. Agata Trzebuchowska đã tạo ra một vai diễn xuất sắc.
Sinh ra dưới chế độ cộng sản Ba Lan và rời khỏi đó năm 14 tuổi, đó cũng chính là ý niệm để Pawel Pawlikowski khiến bộ phim Ida có chiều sâu và cá tính như vậy. Chiến tranh dù đã lùi xa, nhưng bản thân xã hội chủ nghĩa hay bất kì một chế độ chính trị nào khác đều tạo ra những cuộc chiến bên trong bản thể của chính nó, của mỗi người dân, để từ đó, ẩn ức xuất hiện và tồn tại, khiến cho mỗi người chúng ta ai cũng phải thành một phần của lịch sử, một phần của xã hội và phải tìm hiểu về chúng để chiến thắng chính mình.
